1. खालील तक्त्यातील स्तंभ एकमेकांशी जुळवा व

त्याविषयी थोडक्यात स्पष्टीकरण लिहा.

1) दूरदृष्टिता:

दूरच्या वस्तू स्पष्ट, जवळच्या वस्तू अस्पष्ट.

निराकरण: बहिर्वक्र भिंगाचा चष्मा.

2) वृद्धवृष्टिता:

वयानुसार येणारा दोष.

निराकरण: द्विनाभीय अंतराचा चष्मा.

3) निकटदृष्टिता:

जवळच्या वस्तू स्पष्ट, दूरच्या वस्तू अस्पष्ट.

निराकरण: अंतर्वक्र भिंगाचा चष्मा.

प्रश्न. 2. भिंगाविषयीच्या संज्ञा स्पष्ट करणारी आकृती काढा.

भिंगाचे प्रकार

भिंग:

दोन पृष्ठांनी युक्त पारदर्शक माध्यम.

बहिर्गोल भिंग:

दोन्ही पृष्ठभाग गोलीय आणि बाहेरच्या बाजूने फुगीर.

प्रकाश किरण एकत्रित करतात.

दूरदृष्टी सुधारण्यासाठी वापरले जातात.

अंतर्वक्र भिंग:

दोन्ही पृष्ठभाग गोलीय आणि आतल्या बाजूने फुगीर.

प्रकाश किरण विखुरतात.

निकटदृष्टी सुधारण्यासाठी वापरले जातात.

प्रश्न. 4. शास्त्रीय कारणे लिहा.

अ. घड्याळ दुरुस्तीमध्ये साधी सूक्ष्मदर्शी वापरतात

उत्तर :i) साध्या सूक्ष्मदर्शी (बहिर्गोल भिंग) च्या नाभीय अंतरात वस्तू ठेवल्यास, त्याच बाजूस उलटी आणि मोठी प्रतिमा दिसते.

ii) वस्तू आणि प्रतिमेच्या अंतराचे नियमन करून, ही प्रतिमा डोळ्याच्या सुस्पष्ट दृष्टीच्या लघुतम अंतरावर मिळवता येते.

निष्कर्ष: घड्याळ दुरुस्त करताना, घड्याळाचे सूक्ष्म भाग स्पष्ट आणि मोठे दिसण्यासाठी घड्याळजी साधी सूक्ष्मदर्शी वापरतात

आ. रंगांची संवेदना व जाण फक्त प्रकाशातच होते

उत्तर :i) दृष्टिपटल दंडाकार आणि शंक्वाकार पेशींचे बनलेले आहे. दंडाकार पेशी प्रकाश तीव्रतेला प्रतिसाद देतात, तर शंक्वाकार पेशी रंगांना प्रतिसाद देतात.

ii) शंक्वाकार पेशी फक्त तेजस्वी प्रकाशात कार्य करतात. अंधारात रंग दृष्टी कमी होते.

निष्कर्ष: रंगांची संवेदना फक्त तेजस्वी प्रकाशातच होते.

इ. डोळ्यापासून 25 सेमी पेक्षा कमी अंतरावर ठेवलेली वस्तू निरोगी डोळा सुस्पष्टपणे पाहू शकत नाही. 

उत्तर : निरोगी डोळे 25 सेमी पेक्षा कमी अंतरावरील वस्तू स्पष्टपणे पाहू शकत नाहीत. कारण सुस्पष्ट दृष्टीचे लघुत्तम अंतर 25 सेमी आहे. त्यापेक्षा जवळ वस्तू पाहिल्यास डोळ्यावर ताण पडतो

प्रश्न. 5. खगोलीय दूरदर्शकाचे कार्य प्रकाशाच्या अपवर्तनावरून कसे स्पष्ट कराल ?

उत्तर : दूरदर्शी अतिदूरची वस्तू स्पष्टपणे आणि विशाल स्वरूपात पाहण्यासाठी वापरले जाते.

अपवर्तनी दूरदर्शी:दोन बहिर्वक्र भिंग: पदार्थ भिंग आणि नेत्रिका.

पदार्थ भिंग: जास्त नाभिय अंतर, मोठे.

नेत्रिका: कमी नाभिय अंतर, लहान.

पदार्थ भिंग प्रतिमा तयार करते, नेत्रिका त्याला वस्तू मानते.

अंतिम प्रतिमा: उलटी, आभासी, लहान.

पदार्थ भिंग आणि नेत्रिका यांच्यातील अंतराने प्रतिमेचा आकार बदलतो.नलिकेमध्ये बसवलेले, अंतर बदलता येते.

दुरदर्शीच्या नळीची लांबी L  = Fo + Fe     

विषालन =Fo/Fe

येथे Fo : पदार्थ भिंगाचे नाभीय अंतर   

Fe: नेत्रिकेचे नाभीय अंतर

प्रश्न. 6. फरक स्पष्ट करा.

अ. दूरदृष्टिता आणि निकटदृष्टिता

दूरदृष्टिता:

दूरच्या वस्तू स्पष्ट दिसतात, जवळच्या वस्तू अस्पष्ट दिसतात.

डोळ्याची वक्रता कमी होते.

भिंग आणि दृष्टिपटल यांच्यातील अंतर कमी होते.

प्रतिमा दृष्टिपटलाच्या मागे तयार होते.

बहिर्गोल भिंगाने सुधारित केले जाते.

निकटदृष्टिता:

जवळच्या वस्तू स्पष्ट दिसतात, दूरच्या वस्तू अस्पष्ट दिसतात.

डोळ्याची वक्रता वाढते.

भिंग आणि दृष्टिपटल यांच्यातील अंतर वाढते.

प्रतिमा दृष्टिपटलाच्या पुढे तयार होते.

अंतर्गोल भिंगाने सुधारित केले जाते.

आ. अंतर्गोल भिंग आणि बहिर्गोल भिंग

उत्तर

उत्तर अंतर्गोल आणि बहिर्गोल भिंगातील फरक

अंतर्गोल भिंग:

आतून गोलाकार, कडेला जाड.

फक्त आभासी प्रतिमा.

प्रतिमा नेहमी वस्तूपेक्षा लहान.

बहिर्गोल भिंग:

बाहेरून गोलाकार, मध्यभागी जाड.

वास्तव आणि आभासी प्रतिमा.

प्रतिमा वस्तूपेक्षा लहान, मोठी, किंवा वस्तूएवढी.

उत्तर : प्रश्न. 7. मानवी डोळ्यातील बुबुळाचे आणि भिंगाला जोडलेल्या स्नायूंचे कार्य काय आहे?

उत्तर : डोळ्याची बाहुली:

1. बुबुळ्याच्या मध्यभागी असलेले छोटे छिद्र.
2. प्रकाशाचे प्रमाण नियंत्रित करते.
3. प्रकाश जास्त असल्यास आकुंचन होते, कमी असल्यास रुंद होते.

डोळ्याचे भिंग:

1. लवचीक भिंग, डोळ्यात प्रकाश केंद्रित करते.
2. भिंगाचे नाभीय अंतर बदलते.
3. वस्तूची वास्तव प्रतिमा दृष्टिपटलावर तयार करते.
4. शिथिल असताना दूरच्या वस्तू स्पष्ट दिसतात.
5. स्नायूंच्या आकुंचनाने जवळच्या वस्तू स्पष्ट दिसतात.

आकृती 1 : दूरच्या वस्तूची प्रतिमा दृष्टिपटलावर तयार होणे (प्रारूप आकृती)

जवळची वस्तू पाहण्यासाठी डोळ्यातील स्नायू नेत्रभिंगाला आकुंचित करतात. यामुळे भिंगाची वक्रता वाढते आणि ते अधिक फुगीर होते. भिंगाचे नाभीय अंतर कमी होऊन जवळच्या वस्तूची प्रतिमा दृष्टिपटलावर तयार होते. परिणामी, वस्तू स्पष्टपणे दिसते.

आकृती २:

1. जवळची वस्तू.
2. नेत्रभिंग.
3. स्नायू.
4. दृष्टिपटल.
5. वस्तूची प्रतिमा.

स्पष्टीकरण:

• स्नायूंच्या आकुंचनाने भिंगाची वक्रता वाढते.
• वक्रता वाढल्याने भिंग अधिक फुगीर होते.
• नाभीय अंतर कमी होते.
• जवळच्या वस्तूची प्रतिमा दृष्टिपटलावर तयार होते.
• वस्तू स्पष्टपणे दिसते.

आकृती 2 : जवळच्या वस्तूची प्रतिमा दृष्टिपटलावर तयार होणे (प्रारूप आकृती)

प्रश्न. 8. उदाहरणे सोडवा.

अ. डॉक्टरांनी दृष्टिदोषाच्या निराकरणासाठी +1.5 D शक्तीचे भिंग वापरण्याचा सल्ला दिला. त्या भिंगाचे नाभीय अंतर किती असेल ? भिंगाचा प्रकार ओळखून नेत्रदोष कोणता ते सांगा ?

उत्तर :

आ. 5 cm उंचीची वस्तू 10 cm नाभीय अंतर असलेल्या अभिसारी भिंगासमोर 25 cm अंतरावर ठेवली आहे. तर प्रतिमेचे स्थान, आकार आणि स्वरूप शोधा.

उत्तर :

इ. 2, 2.5 व 1.7 D शक्ती असलेली भिंगे जवळजवळ ठेवली आहे. तर त्यांची एकूण शक्ती किती होईल ?

उत्तर :

ई. एका भिंगापासून 60 से.मी. अंतरावर ठेवली असता तिची प्रतिमा भिंगाच्या समोरचे 20 से.मी. अंतरावर मिळते. भिंगाचे नाभीय अंतर किती असेल ? भिंग अपसारी आहे की अभिसारी आहे ?